Dynastia Antoninów

Nerwa

Marek Kokcejusz Nerwa, ur. 8 listopada 30 roku w Narni, zm. 27 stycznia 98 roku w Rzymie) – cesarz rzymski w latach 96–98, pierwszy z tzw. pięciu dobrych cesarzy. Pochodził z prominentnego rodu senatorskiego związanego z rodziną panującą od początku cesarstwa. Był synem Marka Kokcejusza Nerwy, konsula w 40 roku, i Sergii Plautilli, urodził się w miejscowości Narnia w Umbrii. Nosił przydomek Kreteński. Był przyjacielem cesarza Nerona. W 65 r. piastując urząd pretora wykrył i udaremnił spisek Pizona. W 71 roku był konsulem razem z cesarzem Wespazjanem. W 89 roku pełnił ważną rolę z zwalczeniu rebelii Saturninusa, dzięki czemu rok później został konsulem wraz z Domicjanem.

Nerwa prawdopodobnie brał udział w spisku, który doprowadził do zabójstwa Domicjana 18 września 96 roku. Po śmierci cesarza został obrany przez senat jego następcą, m.in. z powodu niemłodego już wieku i bezdzietności. Po wstąpieniu na tron Nerwa starał się zdystansować od swojego poprzednika, nie przeprowadził deifikacji Domicjana, złożył przysięgę, że nie skaże żadnego senatora na śmierć, zaprzestał oskarżeń o zdradę, pozwolił wielu wygnanym wrócić do Rzymu. Prowadził mało wystawny tryb życia, podkreślał także, że jego rządy stanowią kontynuację dynastii julijsko klaudyjskiej.

Nerwa nie był popularny wśród armii - w 97 spotkał się z rebelią gwardii pretoriańskiej, która ceniła sobie rządy Domicjana. Żołnierze domagali się ukarania zabójców poprzedniego cesarza, na co Nerwa początkowo zaoferował im swoją głowę, później jednak przystał na żądania gwardii i wydał Petroniusza Secudunsa oraz Parteniusza. Wydarzenie to pokazało słabość pozycji cesarza i skłoniło Nerwę do adoptowania i wskazania jako następcy Trajana - dowódcy wojsk na froncie germańskim. Cesarz zmarł trzy miesiące później - 27 stycznia 98 roku. Został pochowany w Mauzoleum Augusta.

Trajan

Marek Ulpiusz Trajan, ur. 18 września 53 w Italice, zm. 9 sierpnia 117 w Selinusie – cesarz rzymski w latach 98-117. Trajan wywodził się z rodziny italskiego pochodzenia, która osiedliła się w Italice w prowincji Hispania Baetica (dzisiejsza południowa Hiszpania). Był synem Marcusa Ulpiusa Trajanusa, dowódcy rzymskiego, którego Wespazjan uczynił konsulem i patrycjuszem, a później namiestnikiem Syrii w latach 73-77. Matka Trajana nazywała się Marcia i była siostrą żony cesarza Tytusa - Marcii Furnilli. Trajan miał siostrę - Ulpię Marcianę. Żoną Trajana była Plotyna (ok. 70 - 122/123).

Trajan był trybunem podczas rządów swego ojca w Syrii, później pełnił urząd kwestora i pretora, a następnie dowodził legionem w prowincji Hispania Tarraconensis. W 89 roku stanął po stronie cesarza Domicjana podczas buntu legionów germańskich dowodzonych przez Saturnina, za co został nagrodzony konsulatem w 91 roku. Spędził kilka lat w Rzymie, by potem zostać mianowany przez następcę Domicjana - Nerwę - dowódcą armii w prowincji Germania Superior.

W październiku 97 roku bezdzietny i niemłody już Nerwa, zmagający się dodatkowo z nieufnością i oporem ze strony wojska, adoptował i dopuścił do współrządów Trajana - wtedy dowódcę najbliższej Rzymowi armii konsularnej. Nerwa ogłosił swoją decyzję w świątyni Jowisza na Kapitolu, tuż po zwycięstwie rzymskim nad Dunajem. Senat zatwierdził wybór cesarza nadając adoptowanemu tytuł Cezara. Trzy miesiące później pod koniec stycznia 98 roku Nerwa zmarł nagle, pozostawiając rządy w cesarstwie Trajanowi.

Prowadził politykę wyraźnie ekspansywną wyznaczając sobie za cel poszerzenie Cesarstwa Rzymskiego o tereny Dacji ze stolicą w Sarmizegethusie, bogate w rudy złota oraz tereny państwa partyjskiego, dysponującego dużymi zasobami kruszcowymi ze względu na handel prowadzony z Dalekim Wschodem. Wojna w Dacji (101-102, 105-106) zakończyła się zwycięstwem Trajana i utworzeniem nowej prowincji Dacja. Na wschodzie z kolei utworzono prowincję Arabii - teren zdobyty przez wodza Korneliusza Palmę, a po zwycięstwie nad Partami (113 - 115) przyłączono do Rzymu Armenię (114), Mezopotamię aż do Zatoki Perskiej i Adiabene (115). W związku z wybuchem powstania żydowskiego Trajan musiał jednak zrezygnować z dalszych podbojów, a zagarnięte na wschodzie tereny zostały po części zwrócone Partom przez Hadriana (Asyria i Mezopotamia). Odtworzona Armenia natomiast pozostała pod wpływami Rzymu.

Prowadzona przez Trajana polityka wewnętrzna charakteryzowała się współpracą z senatem (o czym może świadczyć nadany mu w 114 tytuł Optimus princeps - Trajan jako jedyny został nim obdarzony) przy jednoczesnym umacnianiu własnej władzy. W późniejszych czasach, do nowo wybranego cesarza kierowano formułkę: "Sis felicior Augusto, melior Traiano" - bądź szczęśliwszy od Augusta, lepszy od Trajana. Cesarz dbał również o rozwój prowincji, niejednokrotnie prowadząc korespondencję z namiestnikami. Zachowały się do naszych czasów listy namiestnika Bitynii Pliniusza Młodszego. Trajan zasłynął z rozbudowy i zmodernizowania Circus Maximus, obiektu z VI wieku przed narodzeniem Chrystusa. Zbudował również Rzymianom nowe forum oraz zmodernizował port w Ostii. Za jego rządów Rzym stał się najwspanialszą metropolią świata. Trajan zmarł w Cylicji podczas powrotu z kampanii przeciw Partom.

 

Hadrian

Publiusz Eliusz Hadrian, ur. 24 stycznia 76 w Itálice lub Rzymie, zm. 10 lipca 138 w Bajach – w latach 117-138 cesarz rzymski. Po śmierci został zaliczony w poczet bogów. Syn Publiusa Aeliusa Hadrianusa Afera i Domicji Pauliny. W wieku 10 lat stracił ojca i znalazł się pod opieką późniejszego cesarza Trajana. W 100 roku ożenił się z Vibią Sabiną (która miała wówczas 12 lat) – wnuczką siostry cesarza. Przed wstąpieniem na tron pełnił wiele funkcji publicznych.

Był jednym z decemwirów, trybunem drugiego legionu, kwestorem w roku 101, trybunem ludowym w roku 105, pretorem około roku 106, konsulem w latach 108 i 109 lub 110, legatem w czasie wyprawy przeciw Partom, dowódcą pierwszego legionu Minerwy, legatem Syrii oraz legatem pretora do Dolnej Panonii. Po śmierci Trajana, Hadrian w wieku 41 lat został cesarzem rzymskim. Wiadomość o tym zastała go 11 sierpnia, gdy przebywał w Antiochii . W roku 118 zawitał do Rzymu, gdzie pozostał przez 3 lata. W 121 roku udał się do Galii. Zajął się umacnianiem fortyfikacji. W roku 122 znalazł się w Wielkiej Brytanii, gdzie zlecił budowę umocnień limesowych – Wału Hadriana. Zreformował system podatkowy, złagodził prawa dotyczące niewolników. Zlecił Salwiuszowi Julianowi wydanie instrukcji prawnych dla pretorów zwane edyktem wieczystym (edictum perpetuum). Głównym założeniem jego polityki zagranicznej była rezygnacja z dalszych podbojów i zabezpieczenie granic Imperium Romanum. Od 129 roku nazywany był:  Hadrianos Sebastos Olympios. W okresie 132-135 stłumił powstanie w Judei, a nazwę stolicy - Jerozolima - zmienił na Colonia Aelia Capitolina. Usynowił Cejoniusza Kommodusa i Antoninusa Piusa, był trzecim z tzw. pięciu dobrych cesarzy. Pod koniec życia, mocno schorowany Hadrian (chorował między innymi na puchlinę wodną) zaczął podejmować kontrowersyjne decyzje, które głównie godziły w arystokrację. Po śmierci mimo to senat, z dość dużymi oporami, uchwalił jego deifikację.

Dał się poznać jako mecenas sztuki i nauki. Szczególną uwagą darzył kulturę grecką. Napisał niezachowane Ćwiczenia retoryczne różne (Meletai), był autorem wielu wierszy, mów, napisał autobiografię, rzeźbił oraz malował. Budowle powstałe w Rzymie z inicjatywy Hadriana to między innymi monumentalny grobowiec imperatora i jego rodziny (znany obecnie jako Zamek św. Anioła), oraz świątynia Wenery i Romy przy Forum Romanum od strony Koloseum. Odbudował również zniszczony w pożarze w roku 80 Panteon. Hadrian był również znany ze swojego miłosnego związku z przeszło 30 lat młodszym od niego Antinousem, greckim młodzieńcem, który towarzyszył cesarzowi w jego podróżach. Po tym jak Antinous utonął w Nilu, Hadrian przeprowadził jego deifikację. Kult Antinousa trwał kilka wieków. Hadrian był również pierwszym rzymskim cesarzem, który nosił brodę. Ta moda miała potrwać aż do panowania Konstantyna Wielkiego (306-337).

Antoninus Pius

Caesar Titus Aelius Hadrianus Antoninus Augustus Pius, przed adopcją Titus Aurelius Fulvius Boionius Arrius Antoninus, ur. 19 września 86, zm. 7 marca 161r.  – cesarz rzymski w latach 138-161. Pochodził z rodziny senatorskiej z Nemausus w Galii Narbońskiej. Urodził się w Lanuvium jako syn i jedyne dziecko Tytusa Aureliusza Fulvusa, konsula roku 89 i Arrii Fadilli. Po śmierci ojca wychowywany przez dziadka ze strony matki Gnejusza Ariusza Antoninusa i przez drugiego męża matki, Publiusza Juliusza Lupusa. Pomiędzy 110 a 115 rokiem poślubił Annię Galerię Faustynę Starszą, córkę konsula Marka Anniusza Werusa. Miał z nią czworo dzieci: Marka Aureliusza Fulviusa Antoninusa, Marka Galeriusza Aureliusza Antoninusa, Aurelię Fadillę, Annię Galerię Faustynę, późniejszą żonę cesarza Marka Aureliusza. Po odbyciu kwestury i pretury Antoninus uzyskał konsulat w 120 roku. Zwrócił na siebie uwagę cesarza Hadriana i został wybrany jednym z czterech prokonsulów administrujących Italią. Był członkiem cesarskiego consilium, czyli nieformalnej rady Hadriana. Niedługo potem został prokonsulem Azji (134-135). Hadrian adoptował go 25 lutego 138 roku, pod warunkiem usynowienia przez Antoninusa Marka Enniusza Werusa (późniejszego cesarza Marka Aureliusza), syna jego szwagra i Lucjusza Enniusza Werusa (późniejszego cesarza Lucjusza Werusa).

W czasie jego panowania wybuchły powstania Żydów, Brytów i w Mauretanii. Wsławił się wzniesieniem Muru Antoninusa. Okres jego panowania, to czas pomyślności i pokoju często zwany Pax Romana. Rozbudował fundusz alimentacyjny (alimenta dla dziewcząt) wprowadzony za Trajana, co miało poprawić stan ludnościowy Imperium. Na rządy jego i jego następcy (Marka Aureliusza) przypada schyłek najlepszego okresu w dziejach cesarstwa rzymskiego.

Obejmując ster państwa rzymskiego 10 lipca 138 roku Antoninus liczył sobie 52 lata. Jego doświadczenie w sprawach publicznych było niewielkie, tak samo jak znajomość terytoriów poza Italią. Brakowało mu także obycia w sprawach wojskowych. Pierwszym oficjalnym aktem Antonina była deifikacja pośmiertna Hadriana, do której z trudem namówił Senat. Dzięki temu nowy cesarz uzyskał przydomek Pius. Cesarz desygnował Marka Enniusza Werusa na swego następcę, w 139 roku został desygnowany na kwestora, a rok później na konsula; uzyskał także tytuł cezara, władzę trybuńską i imperium prokonsularne. Antoninus Pius pozostawił większość urzędników mianowanych przez Hadriana na zajmowanych stanowiskach, dokonując tylko kilku zmian. Nowym prefektem miasta mianował Gaiusa Bruttiusa Praesensa. Stanowisko prefekta pretorianów zajmował do 157 roku Marek Gavius Maximus.

Mimo, że panowanie Antonina Piusa przebiegało pod znakiem powszechnego pokoju, to w latach 138-161 można odnotować kilka znaczących kampanii. Namiestnik Brytanii Quintus Lollius Urbicus najechał tereny Kaledonii odnosząc zwycięstwa nad miejscowymi plemionami. Rozpoczęto w tym rejonie budowę nowej, umocnionej granicy na linii Clyde – Forth. Umocnienia te znane są jako Mur Antoninusa. Źródła donoszą o niepokojach w Dacji w latach 157-159, które wymagały wysłania tam większych sił wojskowych, prawdopodobnie w postaci oddziałów wydzielonych z legionów. Po uśmierzeniu zaburzeń Dację podzielono na trzy odrębne prowincje. Antoninus Pius wyznaczył królów państwom klientelnym Imperium Rzymskiego, m.in. Armenii i Kwadom. W 140 roku król Iberii Kaukaskiej złożył cesarzowi wizytę w Rzymie. W latach 145-150 Cesarstwo musiało się zmierzyć z poważną rewoltą w Mauretanii. Do prowincji musiano wysłać dodatkowe oddziały pod dowództwem nowego senatorskiego namiestnika, który zastąpił ekwickich prokuratorów. W połowie lat pięćdziesiątych II w. stłumiono powstanie Bygantów w Brytanii. W Germanii Superior i Recji wybudowano nowe fortyfikacje graniczne, będące trzonem Limesu górnoreńskiego, chroniącego obszar Agri Decumates. Na wschodzie, w Syrii i Kapadocji nastąpiły przemieszczenia legionów i wzmocnienie wojskowej obsady granicy z państwem Partów. Antonin Pius uregulował czas służby członków konnej gwardii cesarza (equites singulares augusti), którzy byli teraz zwalniani po odsłużeniu 25 lat.

Za panowania Antonina Piusa wzrosła pozycja greckich elit w Cesarstwie. Dwaj Ateńczycy, Lucjusz Stacjusz Kwadratus i Herodes Atticus zostali konsulami w roku 142. W 143 roku retor Eliusz Arystydes wygłosił w Rzymie słynne przemówienie będące pochwałą Imperium Rzymskiego i rządów Antoninów. Grecy doceniali politykę cesarza w dziedzinie sądownictwa i wspierania helleńskiej edukacji. W 145 roku wykryto i zlikwidowano spisek przeciw cesarzowi zawiązany przez Korneliusza Priscianusa i Atiliusa Titianusa. Źródła informują, że po skazaniu bezpośrednich winnych cesarz zabronił dalszego śledztwa w sprawie domniemanej próby obalenia legalnej władzy. W roku 148 obchodzono hucznie dziewięćsetną rocznicę założenia Rzymu. W roku 141 cesarz polecił wybudować w Rzymie świątynię ku czci swej żony Faustyny. W 145 roku Antoninus Pius wzniósł w Rzymie świątynię boskiego Hadriana, czyli Hadrianeum.

Za czasów Antoninus Piusa żył opisany przez Lukiana z Samosat filozof i przywódca religijny działający w Grecji i Azji Mniejszej Proteusz Peregrinos. Prawdopodobnie w tych właśnie czasach w Abonuteichos w Azji Mniejszej zaczął się rozwijać kult Glykona zapoczątkowany przez Aleksandra z Abunoteichos. Najprawdopodobniej za panowania Antonina poniósł męczeńską śmierć biskup Smyrny św. Polikarp. Św. Justyn Męczennik skierował do cesarza jedną ze swych Apologii. Na lata czterdzieste II wieku datuje się także działalność Marcjona z Synopy, chrześcijańskiego przywódcy religijnego i założyciela odłamu zwanego marcjonizmem. Rozpowszechniały się kulty i religie obiecujące nieśmiertelność i zbawienie, nastawione na zaspokojenie religijnych potrzeb jednostki. Rozwijał się kult Izydy i chrześcijaństwo. Wobec chrześcijan Antoninus Pius konsekwentnie kontynuował linię polityki religijnej Hadriana. Jedynie zadenuncjowanym chrześcijanom groziła kara śmierci.

Politykę ekonomiczną Antonina Piusa cechowała daleko idącą oszczędność w wydatkach państwowych. W miastach gnębionych kłopotami finansowymi niekiedy umieszczał na krótki czas specjalnych urzędników zwanych curatores rei publicae, by zlikwidować problemy ekonomiczne. Założył instytucję ratio privata dla pokrywania wydatków cesarza i jego rodziny. Pozostawił swoim następcom sporą nadwyżkę w skarbie. Jego rządy są często uważane za szczytowy okres rozwoju i pomyślności Cesarstwa Rzymskiego w niemal wszystkich dziedzinach. Gospodarka państwa Rzymskiego, oparta na rolnictwie, rzemiośle i handlu osiągnęła apogeum rozwoju. Bogacące się warstwy wyższe Imperium podnosiły swój status i podkreślały zamożność poprzez fundowanie okazałych budynków w miastach na terenie całego Cesarstwa. W okresie panowania Antoninusa Piusa działał najwybitniejszy astronom i geograf starożytności, Klaudiusz Ptolemeusz z Aleksandrii. Około 140 roku napisał on swoje najważniejsze dzieło: Mathematike Syntaxis, w ktorym sformułował główne tezy astronomii geocentrycznej. Na lata 50. II wieku przypadają także początki działalności lekarza i uczonego Galena z Pergamonu, który zaczynał swą karierę jako lekarz gladiatorów. W dziedzinie literatury zaznaczyła się działalność Apulejusza z Madaury, autora powieści Metamorfozy.

Antoninus Pius cieszył się powszechnie dobrą opinią z uwagi na swoją przystępność, łaskawość, umiłowanie pokoju i wysoce moralny tryb życia. Przebywał przez większość czasu w Rzymie i nie opuszczał Italii, przyjmując delegacje z wszystkich prowincji.

Około 160 roku Antoninus Pius zaczął zdradzać objawy choroby. Większą ilością obowiązków obarczał Marka Aureliusza i Lucjusza Werusa. Mianował prefektem miasta Rzymu Quintusa Lolliusa Urbicusa, entuzjastę filozofii stoickiej. Umarł w 161 roku najprawdopodobniej na niestrawność (anegdota mówi, że przejadł się serem Banon). Po śmierci – jak podaje jego biograf Juliusz Kapitolinus – został jednogłośnie przez Senat zaliczony w poczet bogów.

Marek Aureliusz

Marek Anniusz Aureliusz Werus, ur. 26 kwietnia 121 w Rzymie, zm. 17 marca 180 w Vindobonie, (ob. Wiedeń) – cesarz rzymski, pisarz i filozof. Urodzony w południowej części Rzymu. Jego ojciec, Annius Verus, zmarł, gdy Marek miał 11 lat. Otrzymał staranne, wszechstronne wykształcenie. Został adoptowany przez swego wuja Antonina Piusa (żona Antonina, Faustyna Starsza, była jego ciotką) 25 lutego 138 roku. W 145 poślubił jego córkę, Faustynę. Podczas 30 lat małżeństwa miał z nią 13 dzieci, z których tylko jeden syn i cztery córki go przeżyły:

• Annia Aurelia Galeria Faustina (147 – po 165), babka cesarzowej Annii Faustiny;
• Gemellus Lucillae (zm. ok. 150), brat-bliźniak poniższej;
• Annia Aurelia Galeria Lucilla (148/150-182), siostra-bliźniaczka powyższego, żona współcesarza, Lucjusza Verusa;
• Titus Aelius Antoninus (po 150 – przed 7 marca 161);
• Titus Aelius Aurelius (po 150 – przed 7 marca 161);
• Hadrianus (152 – przed 7 marca 161);
• Domitia Faustina (po 150 – przed 7 marca 161);
• Fadilla (159 – po 192), babka cesarzowej Annii Faustiny;
• Annia Cornificia Faustina Minor (160 – między 211-217);
• Titus Aurelius Fulvus Antoninus (161–165), brat-bliźniak poniższego;
• Lucius Aurelius Commodus (161–192), brat-bliźniak powyższego, cesarz rzymski;
• Marcus Annius Verus Caesar (162–169);
• Vibia Aurelia Sabina (170 – przed 217).

Był cesarzem rzymskim od 161 roku i następcą Antonina Piusa. W latach 161-169 sprawował rządy wraz z przybranym bratem, Lucjuszem Werusem. Po jego śmierci panował samodzielnie. Czasy rządów Marka Aureliusza przypadły na okres bardzo trudny: nieustających wojen i klęsk żywiołowych (wylew Tybru, głód, rozruchy uliczne, pożary, plaga szarańczy, epidemia dżumy). Głównymi wrogami Rzymu były wówczas plemiona germańskie i Partowie. Marek Aureliusz zmarł na dżumę w trakcie wyprawy wojennej przeciw Markomanom 17 marca 180 roku w Vindobonie (dzisiejszy Wiedeń). Marek Aureliusz prowadził skromne, spokojne życie, zgodne z surowymi zasadami stoickimi. Nazywany jest filozofem na tronie. Jego dzieło Rozmyślania (taki tytuł przyjął się w tłumaczeniach, oryginał to: Do siebie samego), napisane w grece, przetrwało wieki i nadal jest źródłem inspiracji. Wyłania się zeń obraz władcy jako człowieka skromnego i ze wszech miar umiarkowanego. Ironią wydaje się więc fakt, że jego syn, a jednocześnie następca, Kommodus zapisał się w historii jako władca gwałtowny i okrutny. Miał głębokie poczucie obowiązku służenia krajowi i obywatelom. Dbał o dobre stosunki z senatem, przeprowadził reformy w dziedzinie administracji i prawa cywilnego. Za jego panowania miały miejsce liczne prześladowania skierowane przeciwko sektom wczesnochrześcijańskim (montanistom) i negujących porządek rzymski wyznawcom innych bóstw. Same zajścia niejednokrotnie prowokowane były przez sekty. Prześladowania miały nie dopuścić do wojen domowych w i tak osłabionym już państwie. Po śmierci został ubóstwiony. Pochowano go w Mauzoleum Hadriana.

 
 

Lucjusz Werus

Lucius Ceionius Commodus Verus, ur. 15 grudnia 130, zm. luty 169 r. - syn Cejoniusza Kommodusa i Awidii. Był bratem adopcyjnym Marka Aureliusza, w latach 161-169 jako cesarz rzymski pod imionami Imperator Caesar Lucius Aurelius Verus Augustus współrządził imperium razem z Aureliuszem. Jego żoną była Lucilla, córka Marka Aureliusza i Faustyny Młodszej.

Kommodus

Marcus Aurelius Commodus Antoninus, ur. 31 sierpnia 161 roku – zm. 31 grudnia 192 roku. Syn Marka Aureliusza i Faustyny (miał brata bliźniaka - Aureliusza Antonina, który zmarł w wieku 4 lat). Mąż Bruttii Crispiny. Od 176 współrządził ze swoim ojcem. Cesarz rzymski od 180 roku. Brał udział w wyprawie przeciwko Markomanom, z którymi zawarł pokój zaraz po śmierci ojca, słabo troszczył się o umocnienie granic i rozwój prowincji. Kommodus przywrócił granicę cesarstwa w Brytanii na wale Hadriana, rezygnując z południowej części Kaledonii, przyłączonej przez Antonina Piusa. Kierowanie państwem pozostawiał w rękach potężnych praefecti praetorio, wpierw szczególną pozycję uzyskał Tigidius Perennis, później zaś wyzwoleniec cesarski Marcus Aurelius Cleander. Obaj zginęli w czasie wybuchów niezadowolenia ludu.

Jego rządy były okrutną tyranią; Kommodus doprowadził do skazania wielu senatorów. Urządzał krwawe igrzyska, podczas których nawet sam występował jako gladiator. Podobnie jak kilku dawniejszych poprzedników (zwłaszcza Kaligula czy Domicjan) wymagał oddawania sobie boskiej czci. Pod koniec panowania kazał się uznać za nowe wcielenie Herkulesa, jako Hercules Romanus (łac. "Rzymski") występował w odpowiednim stroju, nosił skórę lwa i potężną maczugę. Zmienił nazwę Rzymu na Colonia Commodiana, także miesiące uzyskały nowe nazwy związane z osobą cesarza: sierpień na Commodus, wrzesień na Hercules, październik na Invictus (niezwyciężony), listopad na Exsuperatorius (najwyższy), grudzień na Amazonius (od przydomka który sam sobie nadał na znak upodobania do swej kochanki Marcji w stroju Amazonki). Zamordowany w wyniku spisku, zorganizowanego przez prefekta pretorianów, Emiliusza Letusa i pokojowca Eklektusa, w którym brała udział również Marcja.

Po śmierci, na wniosek Cyncjusza Sewera, został uznany przez Senat cesarzem przeklętym na podstawie uchwały damnatio memoriae. Niedługo potem rehabilitowany przez cesarza Septymiusza Sewera, który nakazał go deifikować. Uczynił to nie z powodów merytorycznych, ale z kalkulacji politycznej: nowy cesarz postanowił, że będzie adoptowanym synem Marka Aureliusza (ojca Kommodusa), byłby więc bratem człowieka wyklętego.

Bez dynastii

Pertynaks

Publius Helvius Pertinax, ur. 1 sierpnia 126, zm. 28 marca 193 – cesarz rzymski w 193, syn Helviusa Successusa (wyzwoleńca z Ligurii, handlarza drewnem). Z żoną Flawią Titianą miał syna o tym samym imieniu – Pertynaks.

Był dowódcą wojskowym. Jako centurion, a później dowódca kohorty odznaczył się w walkach z Partami w Syrii, następnie walczył w Brytanii oraz nad Dunajem, gdzie w czasie wojen markomańskich był dowódcą jazdy. Dowodził siłami skierowanymi na Wschód do stłumienia buntu Awidiusza Kasjusza, który ogłosił się cesarzem w 175 roku. Jego zasługi docenił cesarz Marek Aureliusz, obdarzając go godnością konsula. Był kolejno namiestnikiem Mezji, Dacji, Syrii, Brytanii i Afryki, a także senatorem. W momencie zamachu na cesarza Kommodusa był prefektem miasta w Rzymie.

1 stycznia 193, po śmierci Kommodusa, ciesząc się poparciem ludu rzymskiego i armii prowincjonalnych, został obwołany cesarzem. Jego wybór chłodno przyjęli senat (nowy cesarz był homo novus) i pretorianie (przyzwyczajeni do swobody i bezkarności). Panował jako Caesar Publius Helvius Pertinax Augustus. Pertynaks starał się nawiązać do polityki Hadriana, próbując poprzez szereg reform społecznych i ekonomicznych doprowadzić do odrodzenia warstwy średniej ludności cesarstwa. Przywrócił lex Hadriana de rudibus agris, zniósł cła i opłaty portowe wprowadzone przez Kommodusa, starał się ożywić handel i dbać o interesy konsumentów. Prowadził skromny i oszczędny tryb życia, ograniczył wydatki na dwór, zwolnił część służby, wystawił na sprzedaż gladiatorski rynsztunek swojego poprzednika. Senatorowie zarzucali mu z tego powodu skąpstwo, ich niezadowolenie wzmogło także wprowadzenie opłat za zwrot majątków zagrabionych przez Kommodusa.

Z kolei pretorianie mieli cesarzowi za złe próby przywrócenia dyscypliny – nie pomogła obietnica darów dla gwardii (12 tysięcy sesterców na głowę). 28 marca 193, po niespełna trzech miesiącach rządów, pretorianie (prawdopodobnie w porozumieniu z senatem) zamordowali Pertynaksa i urządzili przetarg na urząd cesarza. Tytuł uzyskał Didiusz Julianus płacąc członkom gwardii po 25 tysięcy sesterców. Jako oficjalny mściciel Pertynaksa wystąpił Septymiusz Sewer, który na czele legionów naddunajskich ruszył na Rzym. Didiusz został zabity, a pretorianie rozbrojeni przez żołnierzy Septymiusza i rozpuszczeni. Nowy cesarz urządził uroczysty pogrzeb Pertynaksa i ogłosił jego deifikację, chcąc podkreślić zamiar kontynuowania programu reform.

Didiusz Julianus

Marcus Didius Salvius Iulianus, ur. 30 stycznia 133, zm. 1 czerwca 193 r. – senator i cesarz rzymski. Urodził w rodzinie ekwickiej, która wzbogaciła się na handlu. Julian nie poszedł w ślady swych przodków i wybrał karierę urzędniczą i wojskową. Był najpierw legatem legionu w prowincjach greckich, a potem namiestnikiem kilku prowincji m.in. Afryki, Belgiki, Dalmacji. Uchodził za wzorowego administratora i dobrego dowódcę. Sprawował również, prawdopodobnie dwukrotnie, konsulat.

Pod koniec 192 roku zginął cesarz Kommodus, a w marcu 193 pretorianie zabili jego następcę - Pertynaksa. Według historyka Kasjusza Diona, Didiusz dowiedział się o tym na uczcie. Podpity senator postanowił sam sięgnąć po cesarską purpurę. Udał się w tym celu do koszar pretorianów, licząc na ich poparcie w zamian za obietnicę wysokiego żołdu. W koszarach przelicytował prefekta pretorianów Emiliusza Letusa, który również chciał kupić władzę u swoich podkomendnych, oferując każdemu żołnierzowi gwardii 25 tysięcy sestercji.

Jednak na przełomie marca i kwietnia przeciwko Didiuszowi wystąpili i obwołali się cesarzami namiestnicy Panonii - Septymiusz Sewer, Brytanii - Klodiusz Albinus i Syrii - Pescenniusz Niger. Sewer ruszył na czele swoich legionów na Rzym i zdobył miasto. Didiusz Julian został zamordowany przez pretorianów 1 czerwca 193 roku. Umierając miał rzec, iż sprawując władzę nie uczynił nic złego i nikogo nie skazał na śmierć.