Przyjmuje się, że początkiem
cesarstwa był rok 27 p.n.e., kiedy Gajusz Oktawiusz otrzymał od senatu tytuł
augusta. Potwierdzało to pozycję Oktawiana jako najważniejszej osoby w państwie
i przyniosło definitywny koniec republice rzymskiej. Początkowo formą rządów w
cesarstwie był tzw. pryncypat - formalnie zachowano poprzedni ustrój a cesarz
utrzymywał najwyższą władzę w państwie sprawując wszystkie najważniejsze urzędy
republiki i kontrolując armię. W wyniku reform Dioklecjana i Konstantyna
nastała era dominatu ze znacznie mocniejszą pozycją cesarską.
Dynastia julijsko-klaudyjska
Panowanie Oktawiana Augusta
(27 p.n.e. - 14 n.e.) cechowało przywrócenie stabilności politycznej i
społecznej. Ustrój republikański nie został formalnie zniesiony, a władza
cesarza wywodziła się z połączenia kompetencji urzędów cywilnych oraz
wojskowych, w szczególności władzy konsula (najwyższego urzędnika i dowódcy
wojskowego), trybuna ludowego (protektora ludu z prawem weta i inicjatywą
prawodawczą) i najwyższego kapłana (Pontifex Maximus). Cezara określano również
jako zwycięskiego wodza (Imperator) oraz ojca ojczyzny (pater patriae). August
zachował przywileje senatorów, podkreślając, że jest pierwszym wśród równych
(princeps). Dlatego ten system rządzenia nazwano pryncypatem. August wprowadził
szereg reform usprawniających administrację rzymską. Zastąpił skorumpowanych i
ambitnych patrycjuszy sprawnymi administratorami ze stanu ekwitów (należał do
nich m.in. Poncjusz Piłat), dając im kluczowe stanowiska w państwie np.
prefekta Egiptu (ważne źródło zaopatrzenia w zboże) czy prefekta pretori
(gwardia cesarska w Rzymie). Zastąpił także skorumpowanych przedsiębiorców,
dzierżawiących podatki, urzędnikami państwowymi. Rozsądne podatki i stabilna
moneta spowodowały rozwój handlu i wzrost gospodarczy. August zajął się także
reformą religii i uzdrowieniem obyczajów. Ustanowił prawa zachęcające do
małżeństwa i posiadania dzieci (opodatkowano kawalerów i bezdzietnych),
wprowadził kary za przestępstwa seksualne. Promował kulturę opiewającą proste,
wiejskie i rodzinne wartości oraz pobożność. Odbudował 53 świątynie w Rzymie,
odnawiając zaniedbane ceremonie religijne.
Następca Augusta – Tyberiusz
(14-37) był skutecznym dowódcą i administratorem. Pod koniec panowania wycofał
się do willi na Capri, pozostawiając rządy w ręku prefekta pretorii Lucjusza
Aeliusza Sejanusa. Istnieje podejrzenie, czy jego wejścia na "tron
cesarski" nie ułatwiła jego matka - Liwia Druzylla, podejrzana o spowodowanie
zabójstwa mężów Julii Starszej - Marka Marcellusa i Marka Agrypy oraz jej synów
Gajusza Cezara i Lucjusza Cezara. Julia była córką Augusta z drugiego
małżeństwa ze Skrybonią. Tyberiusz podczas panowania nie opuścił ani razu
Italii. Na Capri dokonywał wielu gwałtów i zbrodni.
Jego bratanek i sukcesor Gajus
zwany Kaligulą (37-41) zdobył początkowo popularność znosząc podatek od
sprzedaży oraz sponsorując igrzyska sportowe i przedstawienia, ale szybko stał
się tyranem. Mordował senatorów, aby posiąść ich żony i własność, na
gubernatorów mianował przyjaciół z dzieciństwa, żądał oddawania sobie czci jako
Jowiszowi i – według Swetoniusza – planował powierzenie urzędu konsula swojemu
koniowi, Incitatusowi. W końcu został zamordowany przez spiskowców.
Po śmierci Kaliguli rozważano
przywrócenie republiki, ale pretorianie wymusili na senacie uznanie nowego
cesarza. Został nim Klaudiusz (41-54), który odznaczył się rozsądnymi decyzjami
politycznymi oraz wprowadzeniem humanitarnych praw dotyczących dłużników i
niewolników. Klaudiusz rozbudował również port w Ostii oraz wybudował nowy
akwedukt zaopatrujący Rzym w wodę. Został otruty przez swoją żonę Agrypinę,
która w ten sposób zdobyła tron dla swojego syna Nerona (54-68).
Neron zapoczątkował
prześladowania chrześcijan, wykorzystując do tego pożar Rzymu w 64. Władał
nieudolnie i wybuchły przeciwko niemu bunty. Popełnił samobójstwo podczas
ucieczki z opanowanego przez swoich wrogów Rzymu. Śmierć Nerona zapoczątkowała
wojnę domową, podczas której rzymscy żołnierze powołali po kolei czterech
cesarzy: Galbę, Othona, Witeliusza i Wespazjana. Dlatego rok 69 nazywany jest
rokiem czterech cesarzy. Obnażyło to fikcję republikańskich tradycji – władza
cesarzy opierała się w istocie na armii.
Dynastie Flawiuszów i
Antoninów
Z walk o władzę zwycięsko
wyszedł Wespazjan (69-79), dowódca armii na wschodzie. Wybór na cesarza zastał
go podczas tłumienia powstania żydowskiego w Palestynie. Powołując nowych
senatorów spoza Italii oraz lojalnych dowódców zbudował poparcie dla nowej
dynastii – Flawiuszy. Uzdrowił finanse państwa. Po nim władzę przejął syn
cesarza Tytus Flawiusz. Jego krótkotrwałe rządy (79-81) dobrze zapisały się w
pamięci Rzymian, podczas gdy jego następca Domicjan (81-96) uważany był za
tyrana, a złej opinii nie poprawiły mu liczne sukcesy wojskowe. Domicjan
zbudował system fortyfikacji między Renem i Dunajem. Nie ufając senatorom
rozbudował system szpiegostwa i terroru. Zginął w wyniku spisku pałacowego.
Senat powołał na tron Nerwę
(96-98), który adoptował szanowanego gubernatora Germanii – Trajana (98-117),
zapoczątkowując w ten sposób dynastię Antoninów. Trajan był pierwszym cesarzem
urodzonym poza Rzymem (w Hiszpanii) i wybitnym żołnierzem, który podbił kilka
nowych prowincji – Dację, Armenię, Arabię, Mezopotamię. Ze względu na zdolności
administracyjne i rozsądną politykę uważany jest za jednego z najlepszych
cesarzy. Zainicjował program budowy wielu obiektów w całym imperium. Był
autorem programu świadczeń społecznych – m.in. rozdawnictwa żywności dla
biednych dzieci. Wzbudzał podziw senatorów i podwładnych bezpośrednim i
sprawiedliwym traktowaniem oraz otwartym umysłem. Za jego panowania imperium
obejmowało tereny od wybrzeży Zatoki Perskiej i Egiptu po środkową Szkocję i od
pn. Maroka do wybrzeży morza Kaspijskiego w 117 oraz Dację.
Kuzyn i sukcesor Trajana,
Hadrian (117-138), był niezmordowanym podróżnikiem i miłośnikiem kultury
greckiej. Rozpoczął rządy od wycofania wojsk z Armenii i Mezopotamii, których
utrzymanie było zbyt kosztowne. Zreformował administrację, kontynuował budowę
fortyfikacji limes (np. 117-kilometrowy Wał Hadriana w Brytanii) oraz dróg. Po
nim tron odziedziczył Antoninus Pius (138-161). Jego pokojowe panowanie można
uznać za najlepszy okres w historii Rzymu. Jego następca Marek Aureliusz
(161-180) był już zmuszony poświęcić wiele czasu walkom z najazdami Germanów.
Był filozofem na tronie, a jego Rozmyślania należą do klasyki filozofii
stoickiej.
Historycy nazywali pięciu
cesarzy z dynastii Antoninów (Nerwę, Trajana, Hadriana, Antoninusa Piusa i
Marka Aureliusza) "dobrymi cesarzami". Trudno byłoby tak określić
syna i dziedzica Marka Aureliusza – Kommodusa (180-192), który interesował się
głównie walkami gladiatorów, w których chętnie sam brał udział. Kiedy Kommodus
zmarł (najprawdopodobniej zamordowany), zdemoralizowani pretorianie
przeprowadzili aukcję, której stawką był tron cesarski. Wkrótce do gry
dołączyły także legiony i zaczęła się wojna domowa, która spustoszyła imperium.
Dynastia Sewerów
Wojna domowa wyniosła na
cesarski tron Septymiusz Sewera (193-211) – dowódcę armii Dunaju. Po pokonaniu
rywali był zmuszony poświęcić większość panowania na gaszenie płonących granic
imperium. Nie ufał senatowi i pozbawił senatorów stanowisk dowódczych w armii.
Nie ufał także gwardii pretoriańskiej, którą rozwiązał. Lojalność armii
zapewnił sobie ustalając stały żołd oraz rozluźniając dyscyplinę – zezwolił
żołnierzom na małżeństwo, posiadanie własnej ziemi oraz zamieszkiwanie w
miastach poza obozami. Żołnierzom powierzył także szereg obowiązków
administracyjnych, m.in. zbieranie podatków. Reformy te jednak raczej osłabiły
niż umocniły państwo, a jego pięciu następców (w tym dwóch synów) zostało
zamordowanych mimo stałej polityki przekupywania wojsk.
Ważnym posunięciem następcy
Septymiusza – Karakalli było rozciągnięcie praw obywateli rzymskich na
wszystkich wolnych mieszkańców imperium w 212. Panowanie dynastii Sewerów
zakończyło się w 235 zabójstwem cesarza Aleksandra Sewera.
Cesarze wojskowi
Armia poczęła się uważać za
reprezentanta ludu rzymskiego i źródło
wszelkiej władzy. Między 235 a 284 wojsko powołało około 20 cesarzy, którym
udało się zająć Rzym, i 30, którym to się nie udało. Tylko jeden z tych cesarzy
zmarł śmiercią naturalną. Upadek władzy spowodował załamanie się gospodarki: poborcy
podatkowi żądali olbrzymich podatków dla walczących ze sobą armii, a
zbankrutowani rolnicy stawali się poddanymi latyfundystów lub zajmowali się
rabunkiem. Porzucone ziemie zdobywały w tym czasie plemiona germańskie przybyłe
zza Renu i Dunaju. Na wschodzie w granice imperium wdarły się wojska Sasanidów,
a następnie własne państwo stworzyła tam Palmyra. Anarchia oraz zaniedbanie
dróg i mostów sparaliżowała handel, co wywołało autarkiczną gospodarkę na wsi i
upadek miast. Pieniądz stracił wartość (monety bite w 270 zawierały tylko 1%
srebra), co spowodowało przejście z gospodarki pieniężnej na wymianę barterową.
Również podatki pieniężne zostały zastąpione przez podatki naturalne pobierane
u producentów np. w żywności, broni i odzieży. Zubożenie sponsorów uderzyło
także w szkolnictwo, kulturę, igrzyska i festiwale religijne. Ubocznym skutkiem
był wzrost senatorskich latyfundiów i zastępowania w nich niewolników (jako
zbyt drogich) przez ubogich dzierżawców. Za panowania Aureliana (271-275) Rzym,
który już dawno wykroczył poza mury postawione w IV w. p.n.e., został otoczony
nowymi murami. Był to widomy znak słabości cesarstwa.
Tetrarchia Dioklecjana i dynastia
Konstantyna
Sytuacja gospodarcza i
militarna zaczęła poprawiać się w latach 80. III w. Stabilizację polityczną
przywrócił Dioklecjan, który został cesarzem w 284. Dioklecjan po dłuższych
przemyśleniach uznał, że sam nie podoła obowiązkom, dobrał sobie jako
współrządcę Maksymiana, któremu powierzył zarząd prowincji zachodnich. Wkrótce
potem obaj cesarze (auguści) dostali po pomocniku (cezarze). System sprawowania
władzy przez czterech cesarzy (tetrarchia) został stworzony przez Dioklecjana
jako stała instytucja. W 305 Dioklecjan abdykował i przekazał władzę swojemu
cezarowi. Pokojowe przekazanie władzy jednak się nie powiodło. Wybuchła wojna
domowa, z której zwycięsko wyszedł Konstantyn, który w 312 opanował zachodnią,
a w 324 wschodnią część cesarstwa.
Podczas rządów Dioklecjana i
Konstantyna cesarstwo zostało zreorganizowane. Określa się ten okres historii
cesarstwa mianem Nowej Republiki. Armię rozbudowano i podzielono na broniących
granic limitanei i ruchomą armię polową comitatenses. Prowincje zostały
podzielone na mniejsze jednostki, aby ułatwić zarządzanie nimi. Przywróciło to
co prawda ład społeczny, ale powstała rozbudowana warstwa administracji, która
szybko okazała się nieudolna i skorumpowana. W dodatku wzrosły podatki. Ludność
ubożała, chłopi stopniowo spadali do rangi niewolników.
Konstantyn wydał w 313 edykt
mediolański, zezwalający na legalne wyznawanie chrześcijaństwa. Dostrzegł w nim
siłę, która mogła stanowić element spajający nowy porządek. Wcześniej siłę tę
stanowił kult religijny oddawany osobie cesarza. Konstantyński edykt wolności
religijnej sprawił, że chrześcijaństwo miało wspierać państwo w radykalnie
odmienny sposób. Odtąd praktykowanie jakiejkolwiek religii miało być bowiem
sprawą osobistego wyboru obywateli. Wraz z chrześcijaństwem weszło zatem w
życie polityczne pojęcie wolności religijnej. Jednym z ideologów Nowej
Republiki był Laktancjusz, wychowawca cesarskiego syna Kryspusa. Cel jego
dzieła Divinae Institutiones (Boże rozporządzenia) był ten sam co wcześniej De
oficiis Cycerona. Dwadzieścia cztery lata później, będąc już na łożu śmierci,
Konstantyn sam przyjął chrzest. Wszyscy kolejni cesarze byli już
chrześcijanami. Wyjątkiem okazał się panujący w latach 361-363 Julian, który
podjął ostatnią – nieudaną – próbę ożywienia religii starorzymskiej. W 392
cesarz Teodozjusz Wielki wprowadził chrześcijaństwo jako religię państwową.
Wszelkie inne były odtąd nielegalne.
Podział cesarstwa rzymskiego
na wschodnie i zachodnie
W III wieku podupadł autorytet
cesarzy, wynoszonych na tron i obalanych przez armię (większość władców tego
okresu została zamordowana). Napotkali oni coraz większe trudności w rządach
nad rozległym Imperium. Dlatego pod koniec III wieku cesarz Dioklecjan wprowadził
współrządy czterech cesarzy - jednak system ten przetrwał zaledwie do początków
IV stulecia. Trwały - jak się później okazało - podział cesarstwa nastąpił w
395 roku. Odtąd rządziło dwóch cesarzy: jeden panował w zachodniej, a drugi we
wschodniej części państwa.
