Dynastia julijsko-klaudyjska

Oktawian August (27 p.n.e. - 14 n.e.)

Ur. 23 września 63 roku p.n.e. w Rzymie, zm. 19 sierpnia 14 roku n.e. w Noli – pierwszy cesarz rzymski, panował od 16 stycznia 27 roku p.n.e. do śmierci jako Imperator Caesar Augustus. Po śmierci zaliczony został w poczet bogów jako „Divus Augustus”. Syn Gajusza Oktawiusza i Atii Starszej (Atia Maior), wnuk siostry Juliusza Cezara i jego adoptowany testamentem syn.

Ród Oktawiuszów wywodził się z Velitrae, położonego w Lacjum miasta Wolsków. Do senatu wprowadził ich Tarkwiniusz Stary, a do patrycjatu Serwiusz Tuliusz. Sam Oktawian twierdził, że pochodzi ze starego i zamożnego rodu ekwitów, a pierwszym senatorem był dopiero jego ojciec. Marek Antoniusz twierdził, że pradziadek Oktawiana był wyzwoleńcem z Thurium i trudnił się powroźnictwem. Gajusz Oktawiusz urodził się w Rzymie, za konsulatu Marka Tuliusza Cycerona i Gajusza Antoniusza w dziewiątym dniu przed kalendami października, na krótko przed wschodem słońca. Przydomek Thurinus nadano mu jeszcze w niemowlęctwie, być może w nawiązaniu do miejsca pochodzenia przodków, chociaż popularna była również wersja o zwycięskiej walce ze zbiegłymi niewolnikami, jaką miał w okolicach Thurium stoczyć tuż po jego urodzeniu ojciec Oktawiana. Był wnukiem Julii, siostry Cezara. Urodził się w znaku Wagi, ale ze względów politycznych na zodiakalnego opiekuna wybrał Koziorożca. Ojca utracił, gdy miał cztery lata. Jako 12-latek wygłosił mowę nad grobem babki, a w cztery lata później przywdział togę męski i został hojnie obdarowany łupami wojennymi podczas triumfu Cezara nad Afryką. Gdy ten ostatni wyruszył w roku 45 p.n.e. do Hiszpanii przeciw synom Pompejusza, Oktawian − choć jeszcze słaby po przebytej chorobie − wyruszył za nim, czym zdobył sobie zaufanie dyktatora. Gdy dowiedział się o śmierci Cezara i wyznaczeniu go na spadkobiercę, długo wahał się, co robić, na koniec jednak udał się do pretora rzymskiego Gajusza Antoniusza i oznajmił, że dziedzictwo przyjmuje.

August miał 3 żony:

-  Klodia Pulchra (Clodia Pulchra, córka Klodiusza i Fulwii, od 43 p.n.e. do rozwodu w 41 p.n.e.)

-  Skrybonia (Scribonia, od 40 p.n.e.)

       córka Julia

-  Liwia Druzylla (Livia Drusilla, od 39 p.n.e.)

Po zabójstwie Cezara (15 marca 44 roku p.n.e.) Marek Juniusz Brutus i Gajusz Kasjusz Longinus, którzy nie mieli żadnego planu działania, zajęli Kapitol, ale wkrótce − wobec postawy Marka Antoniusza, ludu i weteranów − opuścili Rzym udając się na Wschód, gdzie mieli objąć namiestnictwa prowincji. W tym samym celu Decymus Juniusz Brutus wyjechał do Galii Przedalpejskiej. Marek Antoniusz ruszył za nim i zaczął oblegać Mutinę, by „odzyskać swoją” prowincję. Na scenie pojawił się także Oktawian i który także zaczął werbować weteranów Cezara. Wspierał go Cyceron wygłaszając płomienne mowy przeciwko Antoniuszowi, tzw. filipiki (na wzór mów Demostenesa przeciw Filipowi II). Marek Antoniusz został pokonany przez wojska konsulów roku 43 p.n.e., ale obaj pod koniec kwietnia ponieśli śmierć i widmo wojny domowej stało się znów realne. Oktawian wchodząc siłą do Rzymu przeforsował swój wybór na konsula, następnie ruszył na północ, bowiem Marek Antoniusz i Marek Emiliusz Lepidus (namiestnik Galii Narbońskiej) przekroczyli Alpy i znaleźli się w Italii. Oktawian zastąpił im drogę pod Bononią, gdzie − pod presją żołnierzy obu stron − zawiązali drugi triumwirat. Różnica pomiędzy pierwszym triumwiratem a drugim polegała na akceptacji przymierza Oktawiana przez senat. By pozbyć się przeciwników ogłoszono listę proskrybowanych, na której znalazło się 300 senatorów (między innymi Cyceron) i 2000 ekwitów. W roku 42 p.n.e. Oktawian i Antoniusz pokonali zabójców Cezara w dwudniowej bitwie pod Filippi (pokonani wodzowie popełnili samobójstwo). Od tej pory droga do kariery politycznej i władzy była otwarta.

W roku 40 p.n.e. w Brundisium doszło do podziału imperium rzymskiego na trzy części. Oktawian dostał prowincje zachodnie i Italię, Marek Antoniusz prowincje wschodnie, a Marek Emiliusz Lepidus Afrykę. Głównym zadaniem Oktawiana stały się nadania ziemi dla weteranów w Italii, co oznaczało konieczność wywłaszczenia 18 italskich miast. Wywłaszczeni, mimo obietnicy odszkodowań ze skarbu państwa, głośno protestowali, podjudzani przez najbliższą rodzinę Antoniusza. Wybuchła nowa wojna domowa zwana peruzyńską, bowiem główne jej działania to oblężenie miasta Peruzja. Wygłodzona Peruzja ostatecznie skapitulowała, Oktawian wydał miasto swoim żołnierzom, które prawie doszczętnie spłonęło. W tym samym roku w Rzymie wybuchły rozruchy, bowiem Sekstus Pompejusz, który kilka lat wcześniej opanował Sycylię, Sardynię i Korsykę, odciął dostawy zboża z Afryki. W 37 roku p.n.e., podczas spotkania w Tarencie, Antoniusz i Oktawian postanowili przedłużyć triumwirat na kolejne pięć lat. Zgodnie z ich wolą królem Judei został Herod Wielki, mianowany przez senat trzy lata wcześniej.

W roku 36 p.n.e. wojska Oktawiana pod dowództwem Marka Agrypy pokonały Sekstusa Pompejusza. W tym samym roku Oktawian odebrał Lepidusowi Afrykę i wykluczył go z triumwiratu, ale pozwolił zachować tytuł najwyższego kapłana. Marek Antoniusz rozwiódł się z siostrą Oktawiana Oktawią i poślubił królową Egiptu Kleopatrę. Od tej pory drogi triumwirów ostatecznie rozeszły się. Oktawian przekonał westalki do wydania mu testamentu Antoniusza, z którego wynikało, że zapisał on niektóre wschodnie prowincje rzymskie dzieciom swoim i Kleopatry, a także Cezarionowi, synowi Kleopatry i Juliusza Cezara. Doprowadziło to do wybuchu wojny. W 31 roku p.n.e. doszło do bitwy morskiej pod Akcjum. Siłami Oktawiana kierował Marek Agryppa. Zwyciężył Oktawian, Antoniusz i Kleopatra uciekli do Aleksandrii, gdzie w krótkich odstępach czasu popełnili samobójstwo. Oktawian kazał zamordować Cezariona, dzieci Antoniusza i Kleopatry oddał pod opiekę Oktawii. W roku 30 p.n.e. Egipt stał się prowincją rzymską, a Oktawian uzyskał władzę dyktatorską nad całym imperium i odbył (w sierpniu 29 roku p.n.e.) potrójny triumf.

Po zwycięstwie Oktawian stał się jedynym imperatorem. W roku 29 p.n.e. wprowadził nowy cenzus polityczny, na mocy którego w senacie zasiadali wyłącznie jego stronnicy; on sam stał się princeps senatus. 16 stycznia 27 roku p.n.e. senat rzymski przyznał mu na wniosek Plankusa tytuł Augusta. W ten sposób Oktawian stał się pierwszym cesarzem rzymskim, jakkolwiek przy zachowaniu wszelkich pozorów ciągłości ustroju republikańskiego (np. sprawował wielokrotnie urząd konsula (w latach 31 p.n.e.-23 p.n.e.). Używał oficjalnej tytulatury Imperator Caesar Divi filius Augustus. August sprawował pełnię władzy, skupiając w swych rękach kilka różnych urzędów oraz rozmaite kompetencje nadzwyczajne, nadane dożywotnio przez senat. Jego rządy były rodzajem dyktatury wojskowej pod pozorem utrzymania republiki. Obdarzony władzą przez senat i wojsko, mógł prezentować się jako elekt społeczeństwa rzymskiego. Oktawian podzielił prowincje na senatorskie i cesarskie:

- senatorskie: prowincje wewnętrzne, zespolone z Rzymem – np. Azja i Afryka, nie stacjonowało w nich wojsko (tylko jeden legion w Afryce), zarządzane były przez prokonsulów i propretorów

- cesarskie: niedawno zdobyte (np. Galia) wymagające stałej armii, zarządzane przez legati pro praetore – legatów oraz prokuratorów (w mniejszych prowincjach).

Ściągał jednak podatki także z prowincji cesarskich. Od roku 23 p.n.e. miał władzę wojskową nad wszystkimi prowincjami i całą armią (imperium proconsulare). 23 czerwca 23 roku p.n.e. otrzymał także władzę cywilną cenzora i trybuna ludowego, która gwarantowała mu nietykalność, czyli tribunicia potestas. 6 marca 12 roku p.n.e. został wybrany najwyższym kapłanem (Pontifex Maximus) po śmierci dotychczasowego piastuna tej godności, Lepidusa. Był to dożywotni urząd najwyższego zwierzchnika rzymskich kultów religijnych. Dnia 5 lutego 2 p.n.e. August przyjął na prośbę senatu i ludu rzymskiego tytuł Pater Patriae - Ojciec Ojczyzny. 1 sierpnia tego samego roku uroczyście otworzył świątynię Marsa Ultora, której zbudowanie ślubował przed czterdziestu laty, na polu bitwy pod Filippi.

Reforma armii:

- Legiony – wojsko zawodowe (20 lat służby), liczące pod koniec życia Augusta 150 tysięcy żołnierzy, ze stałym wyposażeniem weteranów, do którego rzadko byli wcielani ludzie z prowincji.

- Auxilia – wojska z prowincji, oddziały posiłkowe, głównie oparte na jeździe. Żołnierze po odbyciu służby otrzymywali obywatelstwo rzymskie. Oficerami byli ekwici.

- Pretorianie – gwardia cesarska z praefecti praetorio jako dowódcy (wyłącznie ekwici), którzy zajmowali najwyższe po cesarzu miejsce w państwie.

- Cohortes urbanae – kohorty miejskie, paramilitarne oddziały o charakterze policji miejskiej w Rzymie, na czele których stał prefekt miasta (praefectus urbi)

Reforma finansowa poprzez utworzenie funduszy celowych, takich jak:

- Aerarium – skarbiec senacki

- Aerarium militare - skarbiec wojskowy

- Patrimonium Caesaris - majątek prywatny cesarza

Ponadto zastąpiono dziesięcinę bezpośrednim opodatkowaniem pieniężnym - stipendium

- usunięcie Zgromadzenia Ludowego

Oktawian powiększył państwo o nowe prowincje: Egipt, Panonię i Dalmację-Illyricum. Nie miał potomka męskiego. Na następcę wybrał Tyberiusza, syna swojej trzeciej żony Liwii, którego adoptował. Wybudował Mauzoleum Augusta - mauzoleum dynastii Julijsko-klaudyjskiej. Po jego śmierci zapanował przez dwa wieki Pax Romana - pokój rzymski.

Okres panowania Oktawiana jest określany często mianem pax Romana. Panuje ogólny pogląd, że był to okres względnego spokoju, pozbawiony walk. Tak naprawdę jednak na terenach przygranicznych bez przerwy toczono walki i to na każdym krańcu rozległego imperium. Po Bitwie pod Akcjum Egipt został uznany za królestwo osobiste Augusta. Było ono rządzone przez namiestników - Korneliusza Gallusa, Eliusza Gallusa i Gajusza Petroniusza. W samej Afryce do walk nie dochodziło, jedynie Juba II (stojący na czele Mauretanii (dzisiejsze Maroko) był wasalem Rzymu. W Hiszpanii toczono nieudane walki z Asturiami i Kantabrami, w tym celu przekupiono także ich wodza, Korokotta. W latach 26 p.n.e.-24 p.n.e. August toczył z tymi plemionami iberyjskimi wojnę, lecz w końcu rozbił je doszczętnie Agryppa. W Galii Druzus podbił w latach 12 p.n.e.-9 p.n.e. tereny aż do rzeki Łaby, jednak wkrótce zmarł po upadku z konia. W 15 p.n.e. utworzono w dzisiejszych południowych Niemczech i Austrii Noricum i Recję. Następnie tereny te podbijał Tyberiusz, jednak wybuchło powstanie iliro-panońskie. Po jego stłumieniu władzę w Germanii zachodniej miał Warus, który wpadł w zasadzkę w 9 r. Jego legiony zostały doszczętnie rozbite, on sam popełnił samobójstwo i w konsekwencji Rzym musiał z terenów nadłabskich zrezygnować. W walkach o Mezję (dzisiejszą Serbię i Bułgarię) odznaczył się Krassus, wnuk byłego triumwira, zachodnią jej część przyłączając do imperium, wschodnią do Tracji, będącej wasalem Rzymu do roku 46. Zdobyto Dalmację i Panonię. W Azji Mniejszej podbił środkową Galację, Kapadocja stała się wasalem, Armenia częściowo była uzależniona. Do Rzymu należała Cylicja i Syria. Palestyna była początkowo wasalem pod władzą Heroda Wielkiego, później z jej części utworzono prowincję rzymską Judeę a na pozostałym obszarze utrzymano dwie zależne od Rzymu tetrarchie. „Krwawa granica” przebiegała z Partami.

Rola społeczności rzymskiej i urzędów w dobie panowania Augusta

- Senat:

Był to najwyższy organ ustawodawczy i sądowniczy (wobec innych senatorów) liczący 600 osób. Do stanu senatorskiego zaliczano dziedzicznie całą rodzinę senatora, jednak obowiązywała ich granica cenzusu majątkowego wynosząca milion sestercji. Senat miał prawo bicia miedzianej monety, a zarządcy prowincji otrzymywali pensję za swoją funkcję. August jednak nie ufał senatorom, zabronił im opuszczać bez jego zgody Italię, a na posiedzenia przychodził w zbroi.

- Ekwici:

August ufał im bardziej niż senatorom, gdyż nie byli oni związani z dawnym ustrojem republikańskim. Umożliwił im awans na urząd senatora, lecz ich także obowiązywała granica cenzusu majątkowego wynosząca 400 000 sesterców. Z ekwitów wywodzili się głównie urzędnicy, prokuratorowie i prefekci.

- Plebejusze:

August był wobec nich nieufny. Organizował dla nich igrzyska i zwiększył rozdawnictwo zboża do 200 000 mieszkańców. Umocnił pozycję wielkich właścicieli ziemskich kosztem uboższych rolników i wskutek wyzysku pracy niewolników - był to jeden z pierwszych etapów powstawania latyfundiów.

- Italikowie:

Stopniowo dopuszczani do urzędu ekwickiego, a nawet senatorskiego. Zaprzestano konfiskaty ziemi dla weteranów.

- Ludność prowincji:

August ograniczył nadawanie obywatelstwa rzymskiego i zahamował proces awansu politycznego arystokracji prowincjonalnej. Utrzymał jednak proces "racjonalnego wyzysku", a nie rabunkowej polityki, jak miało to miejsce w okresie republiki. Ludność prowincjonalną podzielono na dwie grupy:

• Wolną - tzw. peregrini - byli to głównie mieszkańcy miast greckich,

• Zależną - tzw. dediticii.

- Konsulowie:

Ograniczono ich rolę do przewodnictwa w senacie. Dalej było ich dwóch, często się zmieniali.

- Pretorzy:

Dodano im obowiązek organizowania igrzysk, co wcześniej było zarezerwowane dla edylów.

- Edylowie:

Ograniczono ich rolę w państwie.

- Kwestorzy:

Mieli swoją dotychczasową władzę skarbową, ale tylko wobec skarbu sejmowego.

- Trybunowie:

Nie mieli inicjatywy ustawodawczej, ale pozostawiono im możliwość obrony ludu i składania veta.

- Sądy:

Istniały stałe komisje karne, z sędziami wybieranymi ze wszystkich stanów, jednak władzę sądowniczą obok komisji przysięgłych miał też senat i cesarz.

Okres panowania Oktawiana uznawany jest za złoty wiek literatury rzymskiej. Tworzyli wówczas m.in. Horacy i Wergiliusz - ten ostatni otrzymał od Oktawiana Augusta zlecenie na napisanie narodowego eposu dla Rzymian, który legitymizowałby władzę Oktawiana i jednoczył lud wokół tradycyjnych wierzeń i historii legendarnej. Tak powstała Eneida. Oktawian w czasie swego panowania doprowadził do umocnienia roli rodziny w państwie. Karano senatorów i ekwitów za bezżeństwo i bezdzietność odebraniem prawa dziedziczenia. Rodzinom wielodzietnym nadawano liczne przywileje. Dodatkowo wprowadzono ustawy przeciwko cudzołóstwu, rozpuście i zbytkowi. Odbudował świątynie, wzniósł sanktuaria bóstw „opiekunów rodu julijskiego” i jego samego, m.in. Wenus Rodzicielki na Forum Juliusza, Marsa Mściciela na Forum Augusta, Victorii, Apollo w Palatynie (którego uważał za osobistego opiekuna, zwłaszcza po Bitwie pod Akcjum), Romulusa - założyciela Rzymu oraz Eneasza, praprzodka Juliuszów. Usunięto natomiast bóstwa wschodnie i zakazano ich kultu. Samego Oktawiana uznano za syna boga Cezara, tzw. divi filius. Czczono „genius augusta”, czyli jego boską cząstkę, zwłaszcza w kapliczkach na skrzyżowaniach ulic, obok larów. Na Wschodzie Imperium Rzymskiego występował jeszcze bardziej wyraźny kult jego osoby. Wzniesiono świątynie Romy i Augusta w Pergamonie. Jego kult występował także w Bitynii, Galacji i Smyrnie, jednak częściej składano ofiary w jego intencji (pro salute). Już po śmierci, która nastąpiła w roku 14, został uznany przez senat za boga. Liwia Druzylla została jego kapłanką, a Germanik flamen divi Augusti. Powołano 21 senatorów do Sodales Augustii, którego zadaniem było nadzorowanie nowego kultu.

Podczas rządów Augusta zawiązywano wielokrotnie spiski na życie cesarza. Pierwszy zorganizował Faniusz Cepion. Kolejny zorganizowany przez Pompejusza w 23 roku przed n. e., w którym brali udział wpływowi senatorowie, wraz z konsulem Warronem. Sprzysiężenie upadło dzięki udaremnieniu go przez Mecenasa. Spiskowców ukarano śmiercią. Kolejny zamach na cesarza zorganizowano podczas jego pobytu na Wschodzie w roku 19 przed n. e. Na jego czele stał Egnacjusz Rufus, który prawdopodobnie z osobistych animozji do cesarza chciał pozbawić go życia. Najbardziej niebezpieczny zamach miał miejsce w 2 roku przed n. e. W spisku brali udział wysocy urzędnicy, senatorowie i przedstawiciele wybitnych rodów arystokratycznych. Wiele wskazuje na to, że w nieudany zamach stanu wmieszana była również córka władcy, Julia. Część spiskowców skazano na śmierć, innych na dożywotnie zesłanie. Kolejny zamach zorganizował w 4 roku n. e. Korneliusz Cynna, wnuk Pompejusza Wielkiego. Cynna uniknął kary dzięki wstawiennictwu żony Augusta, Liwii oraz Tyberiusza, który w tym czasie został wyznaczony na następcę Augusta. Ostatnim zorganizowanym zamachem na życie cesarza był spisek Emiliusza Paulusa i Plaucjusza Rufusa. Spiskowcy zostali skazani na wygnanie.

W młodości Oktawian otrzymał gruntowne wykształcenie filozoficzne, retoryczne i literackie. Karierę mówcy rozpoczął w 12 roku życia wygłaszając na pogrzebie swojej babki Julii mowę na cześć zmarłej. W jego dorobku literackim znajdowało się:

• co najmniej kilkanaście mów, w tym kilka pogrzebowych;
• pismo filozoficzne Zachęta do filozofii (Hortationes ad philosophiam);
• pismo polemiczne Odpowiedź dla Brutusa o Katonie (Rescripta Bruto de Catone);
• biografia Druzusa (Drusi vita);
• zbiory listów do rodziny, przyjaciół, senatu, miast;
• kilkadziesiąt edyktów cesarskich;
• 13 ksiąg pamiętników zatytułowanych Commentarii de vita sua;
• sprawozdanie o stanie państwa (Breviarium totius imperii);
• skrócony wykaz własnych dokonań (Index rerum a se gestarum), znany też jako "Dokonania boskiego Augusta" (Res gestae divi Augusti);
• zbiór okolicznościowych fraszek;
• poemat heksametryczny pt. „Sycylia” (Sicilia);
• tragedia Ajas (Aiax).

Prawie nic z tego nie zachowało się do naszych czasów, znamy jedynie garść fragmentów, zwłaszcza korespondencji i pamiętników. Z twórczości Augusta wymienionej powyżej zachowało się w całości tylko jedno pismo, za to niemal w oryginale. Jest to Index rerum a se gestarum, którego tekst (wraz z greckim przekładem) odnaleziono wyryty na zewnętrznej ścianie świątyni Augusta i Romy w Ancyrze (obecnie Ankara). Jest on znany szerzej jako tak zwane Monumentum Ancyranum. Co do tragedii „Ajas”, jej losy znamy dzięki przekazanemu przez Swetoniusza bon motowi Augusta. Jak wiadomo, bohater grecki imieniem Ajas zakończył życie rzucając się na własny miecz; z drugiej natomiast strony używanych w starożytności kart papirusowych nie dawało się podrzeć, gdyż były zbyt mocne, nieudane teksty zmywano więc z nich mokrą gąbką. Wiadomo było, że August rozpoczął z wielkim zapałem pracę nad tragedią, więc po jakimś czasie ktoś z przyjaciół zapytał, co porabia Ajas. Na to August: „Mój Ajas rzucił się na gąbkę”. Z Oktawianem wiąże się także pochodzenie kilku sentencji aforyzmów. Według tradycji władca na łożu śmierci miał użyć zwrotu, którym rzymscy aktorzy kończyli przedstawienia: acta est fabula (sztuka odegrana). Według innych źródeł jego ostatnie słowa to: Plaudite cives, comoedia finita est (klaszczcie obywatele, komedia skończona).

Tyberiusz (14 - 37 n.e.)

Ur. 16 listopada 42 p.n.e.; zm. 16 marca 37 n.e. – cesarz rzymski, syn Tyberiusza Klaudiusza i Liwii Druzylli. Tyberiusz był członkiem rodu Klaudiuszów. Dzięki adopcji przez Augusta wszedł natomiast do rodu Juliuszów. Wszyscy kolejni cesarze aż do Nerona byli w różnym stopniu spokrewnieni z tymi rodami, stąd nazwa dynastii julijsko-klaudyjska. Miał dwie żony:

1. Wipsania Agrypina (16 p.n.e.-12 p.n.e.)
- Druzus Kastor (syn)
> Julia Helena (wnuczka) > Rubeliusz Plaut i  Rubellia (prawnuki)

> Tyberiusz Klaudiusz Gemellus (wnuk)

> Klaudiusz Germanik (wnuk)

2. Julia (11 p.n.e.-2 p.n.e.)
- Klaudiusz Neron (syn)

Swoją znaczącą pozycję Tyberiusz zawdzięczał matce Liwii Druzylli, która po rozwodzie w 39 p.n.e. została trzecią żoną Augusta, przyszłego władcy Rzymu. W 29 p.n.e. Tyberiusz rozpoczął udział w życiu publicznym uczestnictwem w tryumfie Augusta dla uczczenia bitwy pod Akcjum. W wieku 17 lat został kwestorem. W 20 p.n.e. pojechał na Wschód z misją przyjęcia zwracanych przez Partię znaków legionowych utraconych przez Krassusa, Decydiusza i Marka Antoniusza. Po powrocie ze Wschodu wraz z bratem Druzusem (zwany Starszym) prowadził walki z plemionami alpejskimi. Potem przez rok był namiestnikiem prowincji Galia Comata. W 20 lub 19 roku p.n.e. zawarł małżeństwo z Wipsanią Agrypiną, które okazało się bardzo szczęśliwe. W 13 roku p.n.e. urodził się im syn Druzus (zwanym Młodszym). W tymże roku Tyberiusz sprawował urząd konsula. Stawał się powoli głównym dowódcą wojskowym Augusta, prowadząc kampanie w Germanii i nad Dunajem. Tym niemniej August upatrywał swoich następców nie w pasierbach, Tyberiuszu i Druzusie, ale w swoich bezpośrednich krewnych. Wpierw następcą był jego siostrzeniec Marek Klaudiusz Marcellus. Po jego przedwczesnej śmierci zastąpił go kolejny mąż córki, Marek Agrypa. Później na cesarza szykowani byli synowie Agrypy Gajusz i Lucjusz Cezarowie, których August adoptował w 17 p.n.e.

Dynastyczne plany Augusta spowodowały, że Tyberiusz musiał w 12 p.n.e. rozwieść się ze swoją pierwszą żoną, Wipsanią Agrypiną, córką Marka Agrypy, i poślubić Julię, córkę Augusta, wdowę po tymże Marku Agrypie. Małżeństwo było nieudane. Jedyne dziecko, Neron, zmarło w niemowlęctwie. W 7 p.n.e. Tyberiusz sprawował swój drugi konsulat. W 6 p.n.e. wycofał się z działalności publicznej i udał się na dobrowolne wygnanie na wyspę Rodos. Był to okres niełaski ze strony Augusta, który potem sprzeciwiał się powrotowi pasierba z wyspy.

Tyberiusz wrócił do łask po kilku latach, gdy August zdecydował się wyznaczyć go na sukcesora po śmierci Gajusza i Lucjusza. Adoptował go (odtąd Tyberiusz zwał się Tiberius Iulius Caesar), jednocześnie zobowiązując do adopcji bratanka Germanika. Po objęciu tronu w 14 roku n.e. szybko stał się niepopularny, szczególnie w kręgach senatorskich. Doszło też do zamieszania w wojskach nad Renem i prób ogłoszenia cesarzem Germanika. Później podejrzewano Tyberiusza, że maczał palce w dość tajemniczej śmierci swojego powszechnie lubianego bratanka, o otrucie którego został oskarżony przyjaciel Tyberiusza Gnejusz Kalpurniusz Pizon. Ostatnie lata panowania Tyberiusz spędził w odosobnieniu na wyspie Capri. Historyk Swetoniusz rozpisuje się o perwersyjnych seksualnych ekscesach Tyberiusza podczas pobytu na wyspie, ale jego świadectwo budzi wątpliwości. Rzym w tym czasie był kontrolowany przez Sejana, dowódcę pretorianów, który zyskał pozycję najbliższego doradcy cesarza. Stosował on terror wobec politycznych przeciwników. Ofiarą prześladowań stała się między innym rodzina Germanika: wdowa po nim Agrypina i jej starsi synowie: Neron i Druzus. Sejan wraz ze swoją kochanką Liwillą, otruli męża Liwilli a syna Tyberiusza - Druzusa Młodszego. Sejan prawdopodobnie dążył do przejęcia władzy. Jego plany upadły jednak, gdy Antonia Młodsza zdołała przekonać Tyberiusza o spiskowych zamiarach Sejana. Na rozkaz cesarza Sejan, jego rodzina i sprzymierzeńcy zostali straceni w 31 n.e.

Na swoich następców Tyberiusz przewidział ciotecznego wnuka Kaligulę i własnego wnuka Gemellusa, których wezwał na Capri. Tyberiusz zmarł 16 marca 37 roku. Został pochowany w Mauzoleum Augusta. Antyczni pisarze: Swetoniusz i Tacyt twierdzą, że Kaligula i nowy dowódca pretorianów Makron przyspieszyli jego śmierć dusząc cesarza poduszką, ale nie można wykluczyć, że Tyberiusz zmarł śmiercią naturalną. W swoim testamencie cesarz wyznaczył na spadkobierców Kaligulę i Gemellusa. Wkrótce jednak Kaligula przejął pełnię władzy, a Gemellus został stracony.

Panowanie Tyberiusza to dla zwykłych ludzi w prowincjach okres spokoju i dobrego zarządzania, ale dla sfer rzymskiej arystokracji czas narastającej tyranii i terroru. Miasto Tyberiada znajdujące się na zachodnim brzegu jeziora Galilejskiego zostało nazwane ku czci Tyberiusza przez Heroda Antypasa.

Według Swetoniusza Tyberiusz był niezwykle oszczędny. W czasie wypraw wojennych uczestników jedynie żywił nie wypłacając żołdu ani nagród. Znany był też z tego, że stronił od organizacji widowisk, a także bywania na organizowanych przez innych. Tylko raz udzielił pomocy finansowej kilku senatorom, którzy wystarczająco uargumentowali swoje potrzeby.

Kaligula (37 - 41 n.e.)

Ur. 31 sierpnia 12 n.e., zm. 24 stycznia 41 n.e. – cesarz rzymski od 18 marca 37 r. Urodził się w Ancjum (dziś Anzio), w pobliżu Rzymu. Jego ojciec Germanik, dowódca uwielbiany przez wojsko, zaraz po narodzinach syna znalazł się wraz ze swoją rodziną nad Renem, gdzie dowodził tamtejszą armią. Rodzice często pokazywali syna w stroju żołnierskim. Wkładali mu buty (sandały), które nazywały się caligae, stąd też chłopiec otrzymał przydomek Caligula, czyli "Bucik", i był traktowany jako maskotka armii. W 17 roku cała rodzina przeniosła się na Wschód. 2 lata później umarł Germanik. Osierocony Gajusz zamieszkał z matką i pięciorgiem rodzeństwa w Rzymie. Był tam świadkiem okrucieństw, jakie spadły na jego najbliższych. Jego matkę w 29 roku zesłano na wyspę Pandaterię, gdzie umarła w 33 roku. Starszy brat Neron został uwięziony na Pontii. Zginął w 31 roku. Natomiast średni brat Druzus przetrzymywany na Palatynie, zginął w 33 roku. Gajusz uratował się dzięki temu, że uważano go jeszcze za dziecko. Z najbliższej rodziny zostały mu tylko siostry: Agrypina Młodsza, Julia Druzylla i Julia Liwilla, które darzył wielkim uczuciem. Pojawiły się plotki o ich kazirodczych związkach. Po zesłaniu matki Gajuszem zaopiekowała się prababka Liwia. Zmarła ona w 29 roku. Wtedy chłopiec zamieszkał u swej babci Antonii, którą szanował nawet podejrzliwy Tyberiusz. Miał 4 żony:

• Junia Klaudilla (Iunia Claudilla) od 33 r. n.e.
• Liwia Orestylla (Livia Orestilla) w 37 r.; rozwód po dwóch miesiącach
• Lollia Paulina (Lollia Paulina) od września 38 r.
• Cezonia (Milonia Caesonia) > Julia Druzylla (córka)

Gajusz znalazł się na wyspie Capri w 31 roku, gdzie na stałe osiadł Tyberiusz, gdyż cesarz zapragnął mieć swych dwóch następców tronu blisko siebie. Byli to jego wnuk – Tyberiusz Gemellus oraz Gajusz. Stale otaczano ich, a szczególnie Gajusza, donosicielami podchwytującymi każde słowo. W 33 roku Tyberiusz przyznał Kaliguli honorowy kwestoriat. W 33 roku Kaligula poślubił Junię Klaudyllę, która zmarła podczas porodu razem z dzieckiem w 37 roku. Kaligula wszedł w porozumienie z prefektem pretorianów Makronem. Gajusz pragnął zostać cesarzem, a Makron zachować stanowisko u boku nowego cesarza. Gwarancją porozumienia była żona Makrona – Ennia, która za wiedzą męża była kochanką Gajusza (żonatego wówczas z Junią). 16 marca cesarz zasłabł i zmarł. Po mieście krążyły wszakże plotki, że do śmierci Tyberiusza przyczynili się Kaligula z Makronem. Zmarły w testamencie zalecił, by Gajusz i Tyberiusz Gemellus panowali razem. Jednak jego wola nie spełniła się. Za sprawą Makrona senat unieważnił jego wolę i ustanowił Gajusza cesarzem. Początki panowania nowego cesarza zapowiadały się wspaniale. Kaligula kazał umorzyć wszystkie procesy polityczne, odwołał osoby zesłane z przyczyn politycznych, spalił publicznie akta procesu matki i braci oraz rozkazał opublikować dzieła dawnych historyków opozycyjnych. Wprowadził ulgi podatkowe, ponowił publikowanie rachunków państwowych. Pojechał na Pandaterię i Pontię po prochy matki Agrypiny i brata Nerona, aby złożyć je w mauzoleum cesarskim. Swoim siostrom i babce Antonii przyznał specjalne przywileje.

Jednakże w listopadzie 37 roku cesarz zapadł na dosyć poważną chorobę, prawdopodobnie mózgu. Gdy Kaligula powrócił do zdrowia, był już innym człowiekiem. Na początku wysłał żołnierzy z rozkazem zgładzenia Tyberiusza Gemmellusa, który mógł się upomnieć o ojcowiznę. Zmusił również do samobójstwa Marka Juniusza Silanusa (konsula zastępczego w 15 n.e.), ojca swojej pierwszej żony (Junii). Pod koniec 37 roku, będąc świadkiem ślubu Pizona i Orestylli, upodobał sobie pannę młodą i zabrał ją podczas ceremonii jako swoją żonę. Równie nagle ją porzucił. Kaligula był powszechnie oskarżany o rozwiązłość – m.in. Swetoniusz podaje, że odbywał kazirodcze stosunki seksualne ze wszystkimi swoimi siostrami (także na publicznych ucztach).

W 38 roku odbyły się igrzyska, w trakcie których zmarła siostra cesarza Druzylla. Ogłoszono wtedy wielką żałobę publiczną. Kilka miesięcy po pogrzebie ożenił się z Lollią Pauliną, dotychczasową żoną Memmiusza Regulusa. W 38 r. ze światem pożegnał się m.in. Makron, który popełnił samobójstwo. W 39 roku znacznie pogorszyły się finanse państwa, ponieważ Kaligula lekkomyślnie roztrwonił pieniądze pozostawione przez gospodarnego Tyberiusza. Aby naprawić ten stan rzeczy, cesarz rozpoczął szeroko zakrojoną akcję konfiskat majątków. Gdy w połowie września Gajusz przygotował wielką wyprawę przeciw Germanom, odkryto spisek mający na celu zgładzenie cesarza. Jego senatorscy przywódcy (dowódca armii Getulik oraz Marek Emiliusz Lepidus, były mąż Druzylli) ponieśli śmierć, a zamieszane w spisek siostry cesarza, Agrypina Młodsza i Julia Młodsza, zostały wygnane na wyspy.

Kaligula rozstał się ze swoją żona Lollią i ożenił się z Cezonią. 30 dni po ślubie urodziła mu córeczkę, którą cesarz uznał za swoją. Dzięki fali procesów politycznych i konfiskat majątkowych władca miał środki na wszystkie swoje zachcianki i zabawy dworu. W połowie września 39 r. cesarz udał się do Germanii, którą postanowił przyłączyć do Imperium. Samo przejście na drugą stronę Renu uznał za olśniewające zwycięstwo i rozpoczął drogę powrotną do Rzymu. Dalsze działania wojenne w imieniu cesarza prowadził Galba. W 40 r. podstępnie zagarnął Mauretanię, której władca musiał popełnić samobójstwo. Wiosną 40 roku Kaligula poprowadził legiony ku północnym wybrzeżom Galii, udając, że przygotowuje wyprawę przeciwko Brytom, a ponieważ w obozie zjawił się zbiegły z wyspy książę, ową mistyfikację uznano za wielkie zwycięstwo. Zaraz potem pełen chwały Kaligula wrócił do Rzymu i odbył wjazd owacyjny. Dalsze rządy cesarza polegały na ciągłym ucztowaniu i organizacji igrzysk dla ludu. 24 stycznia 41 r. spiskowcy, wśród których byli Kasjusz Cherea i Korneliusz Sabinus, zamordowali cesarza podczas przejścia z teatru do pałacu cesarskiego, łącznie zadając mu około 30 ran. Zabito również jego żonę Cezonię wraz z córką. Kaligula został pochowany w Mauzoleum Augusta.


Klaudiusz (41 - 54 n.e.)

Ur. 1 sierpnia 10 p.n.e. w Lugdunum w Galii, zm. 13 października 54 n.e. – historyk, czwarty cesarz rzymski od 25 stycznia 41 roku do swojej śmierci, syn Druzusa Starszego i Antonii Młodszej; bratanek cesarza Tyberiusza, stryj cesarza Kaliguli, brat Germanika. Sprzymierzeniec wyzwoleńców, skory do nadawania obywatelstwa rzymskiego, zdobywca Brytanii w 43 r. Ostatni znany człowiek władający językiem etruskim. Za swojego panowania próbował przeprowadzić reformę alfabetu, wprowadzając trzy nowe litery. Miał 4 żony:

• Plaucja Urgulanilla > Druzus IV i Klaudia (dzieci)
• Elia Petyna < Klaudia Antonia (córka)
• Valeria Messalina > Oktawia i Brytanik (dzieci)
• Agrypina Młodsza > Neron (adoptowany syn Agrypiny z pierwszego małżeństwa)

 Pomimo tak bliskich powiązań z panującą dynastią nie brał udziału w życiu publicznym. Przyczyną tego były liczne ułomności fizyczne. Klaudiusz utykał na skutek paraliżu dziecięcego, ślinił się, jąkał, miał mimowolne ruchy mięśni twarzy, ciekło mu z nosa, z powodu świnki ogłuchł na prawe ucho i często chorował. Członkowie rodziny uważali to za skutek umysłowego upośledzenia i dlatego trzymali go z dala od świata publicznego. W szczególności matka Antonia (nazywała go "monstrum zaczętym, ale nie dokończonym przez naturę") i babka Liwia traktowały go jak idiotę. Nie powierzono mu żadnych urzędów oficjalnych. Będąc izolowany przez całe dzieciństwo i młodość, poświęcał czas na czytanie, zdobywając szeroką wiedzę, szczególnie z zakresu historii. To, że nie był traktowany poważnie i nie piastował w młodości żadnych urzędów zwyczajowo powierzanych członkom elity, uchroniło go od niebezpieczeństw związanych z wewnętrzną walką o władzę w rodzinie cesarskiej. Nikt nie przewidywał, że może odegrać jakąkolwiek rolę polityczną. Sam Klaudiusz również nie wykazywał żadnych ambicji politycznych.

Jego bratanek, Kaligula, gdy został cesarzem, dla żartu mianował Klaudiusza konsulem dokooptowanym od 1 lipca 37 roku. Był to pierwszy publiczny urząd sprawowany przez Klaudiusza, który miał wtedy 46 lat. W zamieszaniu po morderstwie Kaliguli część żołnierzy gwardii pretoriańskiej zdecydowała się na obwołanie cesarzem Klaudiusza, jedynego dorosłego przedstawiciela dynastii julijsko-klaudyjskiej. Tradycja mówi, że został znaleziony, gdy ukrywał się za kotarą, wbrew swej woli zaniesiony do obozu pretorianów i tam obwołany imperatorem. Pomimo początkowego sprzeciwu senat, świadom swojej bezsilności wobec żołnierzy, zatwierdził jego status. Po raz pierwszy tak jawnie unaocznił się prawdziwy charakter pryncypatu – władza cesarzy opierała się na sile militarnej, a czasy, gdy wola senatu miała znaczenie, bezpowrotnie minęły.

Klaudiusz, chcąc zyskać militarną wiarygodność, podjął wyprawę do Brytanii w 43 r. Po powrocie do Rzymu świętował tryumf w 44 r.

Charakterystyczna dla panowania Klaudiusza jest wzrastająca rola wyzwoleńców w sprawowaniu władzy. Cesarz, nie mając zaufania do kręgów senatorskich, główną rolę w administracji i w radzie przybocznej powierzał wyzwoleńcom. Kilku z nich: Tyberiusz Klaudiusz Narcyz, Tyberiusz Klaudiusz Polibiusz, Kallist i Pallas zdobyło bardzo wpływową pozycję.

Klaudiusz ulegał też wpływom swoich żon. Najpierw poślubionej w 38 r. Messalinie, która urodziła mu Brytanika i Oktawię. Antyczne źródła przedstawiają Messalinę jako nimfomankę[a] organizującą orgiastyczne zabawy i doprowadzającą do skazywania na śmierć byłych kochanków lub tych, którzy ośmielali się odrzucać jej awanse. Zgubiła ją ceremonia małżeństwa z Gajuszem Siliuszem odbyta pod nieobecność Klaudiusza. Narcyz ujawnił to Klaudiuszowi i dopilnował egzekucji Messaliny. W 48 r. Klaudiusz poślubił Agrypinę – swoją bratanicę. Jej silna osobowość zdominowała ostatnie lata panowania cesarza. Wyrazem jej wzrastającej roli politycznej był przyznanie jej przez senat tytułu Augusty. Doprowadziła też do zajęcia przez jej syna z pierwszego małżeństwa – Nerona, pierwszeństwa w sukcesji, przed rodzonym synem Klaudiusza, Brytanikiem. Neron został najpierw adoptowany w 50 roku, a trzy lata później poślubił córkę cesarza – Oktawię. Chcąc wykorzystać sytuację, Agrypina kazała trucicielce Lukuście sporządzić truciznę i otruła Klaudiusza potrawą z grzybów. Klaudiusz został pochowany w Mauzoleum Augusta. Po jego śmierci senat z woli Nerona, który chciał ukazać pozory synowskiej miłości i ciągłości władzy, wyniósł Klaudiusza do rangi boga. Od tej chwili zmarły cesarz miał otrzymać własną świątynię i być czczony jako Divus Claudius.

U współczesnych cesarz Klaudiusz nie budził szacunku i był wyśmiewany z powodu swych licznych ułomności fizycznych. Miało to odbicie w licznych pamfletach politycznych tamtych czasów. Do historii przeszedł utwór napisany przez niechętnego zmarłemu Senekę, który po dokonanej przez senat deifikacji Klaudiusza stworzył satyrę „Udynienie Boskiego Klaudiusza”.

Do kultury popularnej postać Klaudiusza trafiła w 1934 za sprawą dyptyku powieściowego angielskiego pisarza Roberta Gravesa. Głównym bohaterem obydwu tytułów (Ja, Klaudiusz oraz Klaudiusz i Messalina), napisanych w formie pseudoautobiografii, jest Klaudiusz. Bohater został przedstawiony jako bystry i pogardzany przez otoczenie obserwator krwawej walki o władzę w łonie rodziny cesarskiej. Powieści te na ekrany telewizyjne przeniosła BBC, która w 1976 wyprodukowała 12-odcinkowy serial historyczny pt. Ja, Klaudiusz – jeden z najpopularniejszych w historii stacji. Zbigniew Herbert poświęcił cesarzowi wiersz pt. Boski Klaudiusz.

Neron (54 - 68 n.e.)

Ur. 15 grudnia 37 w Ancjum, zm. 9 czerwca 68 w Rzymie – cesarz rzymski w latach 54-68, syn Gnejusza Domicjusza Ahenobarbusa i Agrypiny Młodszej, późniejszej żony cesarza Klaudiusza. Wychowanek Seneki Młodszego, wbrew powszechnie panującej opinii (pochodzącej od historyka Tacyta) miał duży talent poetycki i aktorski. Cesarz rzymski od 54 roku, kiedy jego matka otruła swojego męża i przejęła władzę. Oficjalna tytulatura cesarska: Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus. Neron odsunął później matkę od wpływów, a w 59 roku zlecił jej zamordowanie. Miał 3 żony:

• Oktawia (od 53 do rozwodu w styczniu 62)
• Poppea Sabina (od 21 stycznia 62) > Klaudia Augusta (córka)
• Statilia Messalina (od 66)

W 62 roku Neron poślubił Poppeę, która poprzednio była żoną Rufriusa Crispinusa, a następnie Otona – przyjaciela Nerona. Poppea była kochanką Nerona już od 58. Zmarła w 66 roku, według Swetoniusza w wyniku kopnięcia zadanego przez małżonka, gdy była w ciąży.

W polityce wewnętrznej Neron w dużym stopniu kierował się wskazówkami swoich doradców. Początkowo największą rolę odgrywali jego nauczyciel, Seneka Młodszy oraz prefekt pretorianów, Sekstus Afraniusz Burrus. Po śmierci tego ostatniego (62) oraz wycofaniu się z życia politycznego Seneki, miejsce ich zajęli Feniusz Rufus oraz otoczony złą sławą prefekt pretorianów, Ofoniusz Tygellinus. Duże wpływy na dworze cesarskim miał również Gajusz Petroniusz, arbiter elegantiae.

Żądny władzy Neron, zaledwie siedemnastolatek w chwili objęcia władzy, dążył do narzucenia hellenistycznych form sprawowania władzy, nieustannie rywalizował z senatem o wpływy, w końcowym okresie panowania poddał się nawet deifikacji. Postępowanie to sprawiło, iż postrzegany był wśród arystokracji rzymskiej jako tyran: w 65 wyszedł na jaw spisek Gajusza Pizona, w wyniku czego samobójstwa popełnili m.in. znienawidzeni przez Tygellina (i prawdopodobnie niesłusznie w spisek zamieszani) Seneka i Petroniusz.

W 64 r. spłonął Rzym. Neron wykorzystał fakt, że spora powierzchnia miasta się zwolniła i rozkazał wybudować duży pałac. Wywołało to podejrzenia, rozpowszechniane przez wrogie cesarzowi stronnictwa w senacie, jakoby to Neron rozkazał podpalić miasto. Nie jest to zapewne prawdą, gdyż wówczas Rzym płonął często, co było związane ze sposobem stawiania budynków. Największy pożar Rzymu ówczesnych czasów miał miejsce za Oktawiana Augusta, jednak to ten z czasów Nerona zapadł bardziej w pamięci ze względu na nieprzychylność do osoby władcy ze strony zarówno arystokracji (a to ona była piśmienna i przekazywała swoje poglądy w tekstach), jak i późniejszych nieprzychylnych mu autorów chrześcijańskich.

Niezaprzeczalną zasługą Nerona było zaprojektowanie nowego planu miasta z szerokimi ulicami, dużymi odstępami między budynkami i obowiązkiem posiadania sprzętu do gaszenia pożaru w każdej kamienicy. Tego nie było wcześniej i o tym zapomniano, widząc w tym pożarze największy, a faktycznie po prostu ostatni z wielkich, gdyż później miasto było na tego typu katastrofy lepiej przygotowane.

Według Tacyta Neron, chcąc odciągnąć od siebie podejrzenia winą za pożar, obarczył zamieszkujących w Rzymie chrześcijan, co stało się przyczyną fali krwawych represji. O owych represjach wspomina Swetoniusz: "Ukarano torturami chrześcijan, wyznawców nowego i zbrodniczego zabobonu".

Despotyzm Nerona wywoływał coraz większe niezadowolenie w kręgach arystokracji, patrycjuszów i bogatych warstwach społecznych. W marcu w Galii zbuntował się przeciwko niemu Windeks, powstania wybuchły w Hiszpanii i Judei. Już na początku kwietnia wojska w Hiszpanii obwołały cesarzem Galbę. Jak podaje rzymski historyk Eutropiusz,świat rzymski go przeklął i wszyscy jednocześnie opuścili, a senat uznał za wroga. Opuszczony nawet przez gwardię pretoriańską, zdradzony przez najbliższych współpracowników, Neron popełnił samobójstwo 9 czerwca 68 roku. Jego ostatnie słowa miały brzmieć: Qualis artifex pereo! (Jakiż artysta ginie)

Po jego śmierci spekulowano, że cesarz żyje i jedynie sfingował samobójstwo, aby uciec przed oprawcami. Jego grób był otoczony kultem, składano na nim kwiaty. Kilkukrotnie pojawiali się samozwańcy podający się za Nerona. Fakt ten sugeruje, że Neron był w istocie lubianym i cenionym przez niższe warstwy społeczne władcą, skoro samozwańcy liczyli na odzew zarówno wśród legionów, jak i wśród poddanych, a co więcej, w pewnym zakresie ich oczekiwania się spełniały.